Het afgelopen jaar hebben burgerwetenschappers van het project Scars of War de Utrechtse Heuvelrug en ’t Gooi afgezocht naar resten uit de Tweede Wereldoorlog en andere conflicten. Honderden deelnemers onderzochten via online platform LiDAR hoogtekaarten en ontdekten duizenden plekken met resten van vliegtuigbominslagen, munitiedepots en loopgraven. Afgelopen week werd het onderzoek afgerond.

Door de enthousiaste deelname van het publiek werd hoge kwaliteit data verkregen over de aanwezigheid van resten van conflict op een regionale schaal. Door deze burgerparticipatie werd een groot publiek beter bekend met en betrokken bij dit unieke en belangrijke archeologische erfgoed.

Ontdekkingen

In totaal zijn 251 unieke loopgraven of loopgraafcomplexen, 3916 unieke locaties met (vliegtuig)bomkraters en 677 munitiedepots aangetroffen. Ondanks de grote publieke interesse zijn dit soort resten uit de Tweede Wereldoorlog grotendeels vergeten en niet gedocumenteerd. De ontdekkingen in het Scars of War project leverden veel nieuwe inzichten over deze periode en over specifieke gebeurtenissen en verhalen op. Door dit onderzoek is het mogelijk om dit unieke erfgoed beter te beschermen.

Onderzoeker en archeoloog Wouter Verschoof-van der Vaart is wetenschappelijk leider van het project en verbonden aan de Universiteit Leiden en Landschap Erfgoed Utrecht: “Onderzoek naar oorlogssporen is belangrijk omdat de Tweede Wereldoorlog 78 jaar achter ons ligt en er binnenkort geen ooggetuigen meer zijn van deze dramatische periode. De deelname van zoveel burgerwetenschappers maakte het mogelijk om de sporen en daarmee dit belangrijke erfgoed in kaart te brengen en te zorgen dat het niet vergeten wordt.”

Burgerwetenschap

Scars of War is een citizen science of burgerwetenschapsproject waarbij burgers meewerkten aan wetenschappelijk onderzoek. Iedereen kon thuis op hoogtekaarten online meespeuren naar archeologische resten van conflict in het Gooi en op de Utrechtse Heuvelrug. Door de hulp van het brede publiek was het mogelijk om het gebied van 615 km² gedetailleerd te onderzoeken. Zonder burgerwetenschappers was dit niet mogelijk geweest. Het heeft een ongekende hoeveelheid nieuwe informatie opgeleverd.

Naast de wetenschappelijke kennis en de mogelijkheden voor een beter beheer van dit conflictlandschap, heeft het betrekken van het brede publiek bij dit onderzoek geleid tot een groter bewustzijn en waardering van archeologisch erfgoed van conflict. Meespeuren of lezen over het onderzoek zorgt voor een toename van interesse en gevoel van eigenaarschap dat bij veel inwoners al aanwezig is. Onderzoek toont aan dat meer kennis over de geschiedenis leidt tot een hogere waardering van de eigen omgeving en dat het een gevoel van identiteit of ‘sense of place’ versterkt.

Voor de actieve deelnemer Christa Hijink werd de kiem voor haar interesse al vroeg gelegd: “In mijn jeugd was ik tijdens boswandelingen met het gezin altijd op zoek naar vuurstenen. De interesse in de Tweede Wereldoorlog ontstond toen ook door de bunkers in mijn omgeving zoals op de Grebbeberg. Ik vind het gegeven van ‘wisdom of the crowd’ interessant, dat wetenschap baat kan hebben bij de bijdrage van leken. Ik steek er zelf ook veel van op, mede door gesprekken op het forum met medespeurders én wetenschappers. Je draagt bij aan het analyseren en vastleggen van sporen in het landschap. Ik vind het belangrijk omdat sporen door de tijd verder zullen vervagen, en op een dag niet meer zichtbaar zullen zijn.”

Lees hier meer over de drijfveren en ervaringen van Christa en enkele andere speurders.

Scars of War is een samenwerking tussen Landschap Erfgoed Utrecht, Universiteit Leiden en het Steunpunt Monumenten en Archeologie Noord-Holland. Het project is financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van de Provincie Utrecht, het vfonds, het Elise Mathilde Fonds (via het Leids Universiteits Fonds) en het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug.

Gisteravond was burgemeester Mark Röell (Baarn) de host van het theatercollege ‘Verborgen verhalen op de Heuvelrug’ in theater Figi in Zeist. Aan de hand van bijzondere verhalen namen Jemima de Brauwere (landgoed Zuylestein) en Saskia van Dockum (Utrechts Landschap) de bezoekers mee door de geschiedenis van verschillende landgoederen op de Utrechtse Heuvelrug.

Het theatercollege is een initiatief van Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug en de eerste in een reeks van vijf. Tijdens de colleges, die plaatsvinden in theater Figi in Zeist, ontdekt de bezoeker meer over de geschiedenis, ontwikkelingen en achtergronden van natuur, landschap en erfgoed op de Utrechtse Heuvelrug.

Kennis delen

Per college komen twee sprekers aan het woord om hun kennis en expertise te delen met het publiek, waarbij ook uitgebreid ruimte is voor het stellen van vragen.

De colleges worden gehost door een burgemeester van één de gemeenten uit het gebied van het park.

Data en thema’s voor de volgende theatercolleges:

• 11 september 2023: Water(tekort) op de Utrechtse Heuvelrug
• 6 november 2023: Natuurontwikkeling op de Utrechtse Heuvelrug
• 22 januari 2024: De Utrechtse Heuvelrug in oorlogstijd
• 11 maart 2024: Het ontstaan van de Utrechtse Heuvelrug

Waardevolle stepping stone tussen Zusterpark Rotsoord en Zusterpark Lunetten  

De verbinding tussen de stad en het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is verder uitgebreid door de opening van het achtste Zusterpark. Op zondag 2 april sloot de Riddertuin in Hoograven zich aan bij dit netwerk van groene verbindingen. Een feestelijke dag, mede omdat de Riddertuin op die dag hun 10-jarig jubileum vierde.  

10 jaar geleden besloten bewoners in Hoograven zich te ontfermen over een stukje niemandsland tussen een gymzaal en een school, om te voorkomen dat dit stukje zou verstedelijken. De bewoners vormden de vereniging de Riddertuin en adopteerden in overleg met de Gemeente Utrecht het stukje grond. De Riddertuin is vandaag de dag een grote gezamenlijke buurtmoestuin, waar buren gezamenlijk het groen onderhouden en ondertussen elkaar leren kennen. De tuin wordt beheerd door een enthousiaste en natuurbewuste groep bewoners. Ze denken na over duurzaam bodemgebruik en zetten zich in voor kleine zoogdieren. Zo zetten ze egelroutes uit en laten ze zich hierbij niet beperken door de grenzen van de tuin.  

Dit nieuwe Zusterpark in Hoograven is weliswaar een klein Zusterpark, maar erg waardevol voor de verbinding naar het Nationaal Park. De Riddertuin ligt tussen het Zusterpark Rotsoord en Zusterpark Lunetten in en versterkt daarmee de verbinding vanuit de stad helemaal naar het Nationaal Park. Zusterparken dragen bij aan het verminderen van de gevolgen van klimaatsverandering, versterken de biodiversiteit en zorgen voor een aantrekkelijke en gezonde leefomgeving in de stad. Bovendien creëren de Zusterparken draagvlak voor natuur. Dit is erg belangrijk, omdat de natuur steeds meer onder druk komt te staan. Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug bundelt daarom graag de krachten met buurtvergroeners en richt samen met hen Zusterparken op in stedelijk gebied, net zolang tot er één groot park is.  

Wil jij je inzetten voor natuur, landschap en groen erfgoed bij jou in de buurt, maar ook de verbinding maken met het Nationaal Park? Sluit je dan aan bij deze beweging van Zusterparken. Kijk voor meer informatie op www.npuh.nl/zusterparken   

Samen aan de slag voor het realiseren van een toekomstbestendig watersysteem 

Op 6 april 2023 is de uitvoeringsagenda van de Blauwe Agenda in de stuurgroep vastgesteld, waardoor we nu echt aan de slag kunnen met de uitvoering van allerlei projecten die gaan bijdragen aan het robuust en toekomstbestendig maken van het watersysteem van de Utrechtse Heuvelrug. En dat is hard nodig, want door de langere en extremere droogte van afgelopen zomers en tegelijkertijd de zwaardere piekbuien, staat de natuur, de landbouw, het stedelijk gebied en de drinkwatervoorziening op en rondom de Utrechtse Heuvelrug onder druk. 

De Blauwe Agenda wil het watersysteem op de Utrechtse Heuvelrug robuust en toekomstbestendig maken. Dit wordt gedaan door vanuit een gezamenlijke visie de opgaves aan te pakken. Met het vaststellen van de uitvoeringsagenda is het doel van een robuust en toekomstbestendig systeem een stap dichterbij. Iets dat hard nodig is, aangezien de natuur – vooral boven op de Heuvelrug – sterk te lijden heeft onder het veranderende klimaat en de landbouw in de flanken kampt met piekbuien en watertekort. Arco van Vugt, programmamanager voor de Blauwe Agenda, zegt hierover: “De ondergrond van de Utrechtse Heuvelrug bevat een fantastische voorraad grondwater die ons kan helpen in droge perioden. Klimaatverandering dwingt ons om deze voorraad verder te versterken door meer te infiltreren en vast te houden”.  

De uitvoeringsagenda specificeert dertien verschillende maatregelen gericht op verschillende aspecten die invloed hebben op het watersysteem. Zo starten er projecten met betrekking tot het vasthouden van water op de hoge flanken, de optimalisatie van bestaande drinkwaterwinningen, het stimuleren van vitaler bos, maatwerkoplossingen op landgoederen, monitoring en communicatie en bewustwording. Onderdeel hiervan is ook de lancering van een informatiepagina over de Blauwe Agenda waar iedereen kan lezen over wat er gebeurt en wat ze zelf kunnen bijdragen.  

De samenwerking van de provincie Utrecht, Waterschap Vallei & Veluwe, Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden, Vitens, Utrechts Particulier Grondbezit, de Gemeente Utrechtse Heuvelrug, Land- en Tuinbouw Organisatie, Utrechts Landschap (als vertegenwoordiger voor terreinbeherende organisaties) en Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug moet zo leiden tot een robuust en toekomstbestendig watersysteem, een gezonde natuur op en rondom de Utrechtse Heuvelrug én het beschermen van de drinkwatervoorziening in de regio.  

Op voordragen van de Stichting is de Utrechtse Heuvelrug als pilotlocatie uitgekozen door het ministerie van Binnenlandse Zaken voor een ontwerpend onderzoek binnen het programma Mooi Nederland. 28 maart was het eerste gebiedsbezoek aan het westelijk buitengebied van Amersfoort, waar de stadsrand van Amersfoort en het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug samenkomen in de zuidelijke Eemvallei. Samen met de provincie Utrecht, waterschap Vallei en Veluwe, gemeentes Amersfoort en Soest, het ministerie en ontwerpbureau Polyfern zijn we het gebied in getrokken. Hier hebben we met eigen ogen kunnen zien hoe alle uitdagingen samenkomen in een gebied dat volop in ontwikkeling is. Denk bijvoorbeeld aan natuurontwikkeling, recreatiedruk, cultuurhistorie, bodemsamenstelling, hydrologisch systeem, vervuiling (van de Eem), woningbouwopgave, perspectief voor de landbouw en het economisch functioneren van het gebied. Een flinke klus dus, maar uiteindelijk kunnen de inrichtingsconcepten die uit dit ontwerpend onderzoek komen de ontwikkelingen in dit gebied ondersteunen én andere locaties in Nederland inspireren!

Iedereen met een goed idee dat ten goede komt aan natuur, landschap en cultuurhistorisch erfgoed kan vanaf vandaag een financiële bijdrage aanvragen bij het Nationaal Park Fonds (NP Fonds) Utrechtse Heuvelrug. Het Fonds is vandaag officieel gelanceerd door Hans van der Pas, burgemeester van Rhenen.

Het NP Fonds Utrechtse Heuvelrug ondersteunt projecten en initiatieven die ten goede komen aan natuur, landschap en cultuurhistorisch erfgoed in dit unieke gebied. Denk bijvoorbeeld aan het planten van klimaatadaptieve bomen, heggen als erfafscheiding of meer groen in de wijk. Twee keer per jaar kan een aanvraag worden gedaan voor een bijdrage tussen de 2.500 en 30.000 euro.

De ingediende projectvoorstellen worden beoordeeld door een commissie. Deze bestaat uit Prof. dr. Merel Soons (hoogleraar Landgebruik en Biodiversiteit, Universiteit Utrecht), drs. Dré van Marrewijk (erfgoedadviseur) en dr. Hans Renes (emeritus hoogleraar Erfgoed en Ruimte, Vrije Universiteit Amsterdam).

De sluitingsdatum voor de eerste aanvraagronde is 28 april 2023. Meer informatie over de voorwaarden en het indienen van een aanvraag is te vinden op de website NPFonds.nl.

Extra impuls

Het Fonds is een initiatief van stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. “Met de oprichting van het NP Fonds willen we projecten die ten goede komen aan natuur, landschap en cultuurhistorisch erfgoed in dit gebied een extra impuls geven.” zegt Gijs de Kruif, directeur van het Nationaal Park, “Particulieren of bedrijven die zelf geen natuurprojecten uitvoeren maar deze wel willen ondersteunen, kunnen een bijdrage leveren aan het fonds als donateur, via de website NPFonds.nl. Zo bundelen we samen de krachten om ook in de toekomst van dit prachtige gebied te kunnen blijven genieten.”

Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug presenteert een reeks van 5 theatercolleges. De eerste voorstelling vindt plaats op maandag 17 april aanstaande in Hotel Theater Figi in Zeist. Tijdens dit college ontdekt u meer over de geschiedenis van een aantal landgoederen en buitenplaatsen op de Utrechtse Heuvelrug.

Meer info en tickets

Jemima de Brauwere wiens familie al meer dan 400 jaar betrokken is bij Zuylestein vertelt over de historie van het landgoed. Ze dook in het verleden van het landgoedbeheer en koppelt ontdekkingen die ze deed aan de actualiteit.

Saskia van Dockum is directeur-rentmeester van stichting Het Utrechts Landschap. Ze neemt u mee in de geschiedenis van een aantal landgoederen en buitenplaatsen en deelt bijzondere verhalen over geluk, voorspoed en verdriet op de Stichtse Lustwarande, een gebied dat zich uitstrekt van De Bilt tot Rhenen.

Tijdens het theatercollege is er ruime gelegenheid tot het stellen van vragen. Deze kunt u ook van tevoren insturen via info@npuh.nl. De host van deze avond is Mark Röell, burgemeester van gemeente Baarn.

Meer info en tickets

Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (NPUH) is een prachtig natuurgebied waar constant hard aan gewerkt wordt om dat in stand te houden. Als we de terreineigenaren vragen waarom zij dit doen, is het antwoord vaak: “wij zijn geen eigenaar van de natuur, maar we beheren het alleen om het in zo goed mogelijke staat te kunnen doorgeven aan de toekomstige generatie”. Immers, als je vandaag begint met de aanplant van allerlei bomen en struiken, zul je pas over tientallen jaren een mooi bos hebben. Met die gedachte in je achterhoofd is het dus eigenlijk heel gek dat jongeren nog niet aan de praattafel van ons mooi natuurgebied zitten.

Daarnaast bezoeken ook veel jongeren de Utrechtse Heuvelrug. En wie weten er nou beter wat er speelt onder jongeren dan de jongeren zelf? Daarom richt Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug een Jongerenraad op. Deze raad geeft een stem aan de jongeren die op en rondom de Utrechtse Heuvelrug wonen, zodat ook hun meningen en ideeën gehoord worden.

De Jongerenraad mag gevraagd en ongevraagd advies geven aan de Stichting, zowel op beleids- als projectniveau. Zoveel mogelijk van dit advies zal de Stichting meenemen in de uitvoering van haar taken. Daarnaast wordt de Jongerenraad jaarlijks gevraagd om op het programmaoverleg een presentatie/ discussie te leiden met een grote groep stakeholders in het gebied. De invulling hiervan is aan de Jongerenraad zelf. Daarbij is er ruimte voor de Jongerenraad om ook zelf een project of activiteit op te zetten ter bevordering van jongerenparticipatie en het beschermen, behouden en ontwikkelen van natuur, landschap en (cultureel) erfgoed op en rondom de Utrechtse Heuvelrug.

De eerste ronde inschrijvingen loopt tot en met 26 maart.  Alle jongeren tussen de 16 en 26 jaar oud die wonen in een gemeente op of rondom de Utrechtse Heuvelrug (Amersfoort, Baarn, Bunnik, de Bilt, Leusden, Renswoude, Rhenen, Soest, Utrecht, Utrechtse Heuvelrug, Veenendaal, Woudenberg en Zeist) kunnen zich aanmelden. Uiteindelijk kiezen we 8-10 jongeren die de eerste Jongerenraad NPUH zullen zijn. Wil je meer weten of je aanmelden? Kijk dan op www.npuh.nl/jongerenraad

Donderdag 16 maart verschijnt er in De Sprengkop in het Zeisterbos een installatie van kunstenaar Ronald van der Meijs. Het kunstwerk maakt het belang van water voor het bos en het erfgoed zichtbaar. De installatie is onderdeel van het Cross-over cultuurprogramma van provincie Utrecht en is een initiatief van Fluid Future in samenwerking met Utrechts Landschap en Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Doel is bewustwording van de bezoeker over de rol van het bos in de watervoorziening (en andersom) en de opgave om het bos te behouden in tijden van klimaatver- anderingen. De Sprengkop is gekozen als locatie om het verhaal over droogte, het gedrag van de consument, erfgoed en de druk op natuur zichtbaar te vertellen.

H2O I will give it to you every day – Ronald van der Meijs
Het geluidskunstwerk van Van der Meijs in de Sprengkop maakt het gebruik van bronwater in onze waterleiding goed zichtbaar door te refereren aan het water in vorm (druppel), materie (rvs buizen en kraantjes) en geluid (druppels). De huid van de sculptuur bestaat uit waterleiding buizen en 75 tapkraantjes. Het materiaal doet denken aan badkamer en keuken. Het reflecteert de omgevings- kleuren van de omliggende natuur in de sculptuur.

Het werk is aangesloten op het waterleidingnetwerk van Zeist en brengt water terug naar de waterbron, als een Robin Hood 2.0. Het water dat dagelijks terugstroomt is gelijk aan het dagelijkse watergebruik van 1 persoon: 130 liter.

Het is Meijs’ doel om mensen via het kunstwerk aan te sporen tot discussie of contemplatie over de waarde en het grote gebruik van schoon drinkwater uit ons waterleidingnetwerk en wat dit doet met de natuur op de Utrechtse Heuvelrug. Hij maakt een vergelijking tussen het wortelsysteem in een bos en het leidingwatersysteem: een delicaat netwerk dat alles in een balans weet te houden. Beide liggen verscholen onder het aardoppervlak en beide bestaan uit een diversiteit en wirwar van leidingen waardoor een stroom van vers water via ontelbare vertakkingen wordt verdeeld en zo bij de eindverbruiker terecht komt. Zowel bij een boom in een bos als bij de mensen thuis.

In de sculptuur is een analoge geluidsinstallatie aangebracht: het water druppelt op klankschalen en dit geluid is gelijk hoorbaar met het druppelen van de kranen. Het zal een zacht geluid zijn en is alleen overdag te horen, op 6 vastgestelde tijdstippen, zodat het in de avond dieren niet zal storen. De Sprengkop als locatie voor het kunstwerk heeft naast de inhoudelijke en symbolische waarde ook een visuele waarde als ‘druppel in een kom’. Deze locatie heeft een natuurlijke openheid en bezoekers kunnen er al wandelend vanaf het bospad op kijken vanaf verschillende standpunten.

Zeisterbos
Voor Nederlandse begrippen is het Zeisterbos een bijzonder oud bos. De eerste aanleg en oudste beplanting van het Zeisterbos dateert waarschijnlijk uit de periode 1718–1723. Een aantal grove dennen stammen nog uit deze beginperiode. Het is een gemengd bos met veel erfgoedobjecten: sprengen, de Sprengkop, waterpartijen, bruggen, historische banken en hertenbeelden. Al jaren is het grondwaterpeil op de Utrechtse Heuvelrug aan het zakken. Door de droogte en de lage grondwaterstand sterven bomen, zijn ze vatbaarder voor ziektes.

Sprengen horen van oudsher bij de landgoederen die op de flanken van de Utrechtse Heuvelrug liggen. De natuurlijke waterbron, de Sprengkop, is in de loop der jaren droog komen te liggen en functioneert niet meer als sprengbron. Klimaatverandering en menselijke consumptie van grond- water zijn daarbij belangrijke factoren, naast te snelle afwatering en besproeiing van akkers.

Wat betekent dit voor de toekomst van het bos? Hoe zorg je dat cultureel erfgoed zoals de sprengen zichtbaar blijven als structuur in de bossen? Deze vragen zijn het uitgangspunt voor het kunstwerk dat zichtbaarheid geeft aan het belang van water voor dit gebied.

Educatie
Aan de rand van de Sprengkop komt een titelbord met een korte uitleg en een QR-code naar de website van Utrechts Landschap met informatie over de werking en geschiedenis van sprengen, de Sprengkop en de urgentie en opgave om het water op de Utrechtse Heuvelrug vast te houden. Bij het bezoekerscentrum De Boswerf komt een bord met uitleg over het kunstwerk. Utrechts Landschap en de Boswerf ontwikkelen samen een kinderwandeling waarin het kunstwerk en haar boodschap worden opgenomen.

Over Fluid Future
Water is een wereldwijd verbindend element dat raakt aan alle grote opgaven van deze tijd. Stichting Fluid Future (ANBI) legt een relatie tussen water en cultuur met als voornaamste doel het creëren van andere denkrichtingen, het vergroten van bewustwording en zichtbaarheid van het belang van het brede thema ‘water’.

Fluid Future brengt kunstenaars, ontwerpers en architecten en organisaties uit de watersector thematisch samen door onderzoek en experiment en theorie en praktijk te verbinden. Doelstelling is de verschillende onderzoeksgebieden en partners aan elkaar te verbinden en zo het brede verhaal van water te vertellen.

Fluid Future is een initiatief van urban curator Annelou Evelein en ontwerper Lotte van Laatum.