Bouwstenen

1. Peil en bodemverhoging watergangen

Deze bouwsteen kent veel raakvlakken met het Plan van Aanpak Verdroging. In dit plan is de Blauwe Agenda genoemd als paraplu waaronder een aantal regionale verkenningen voor verdroogde gebieden op en rond de Heuvelrug kunnen plaatsvinden. Voor de verdrogingsaanpak in deze gebieden zijn diverse interne maatregelen uitgevoerd binnen de gebieden. Voor verder herstel van bijvoorbeeld kwelstromen en grondwaterstanden zijn echter ook maatregelen buiten deze gebieden nodig. De regionale verkenningen moeten inzicht geven in de hydrologie en mogelijke maatregelen die bijdragen aan het verder herstel van deze gebieden. Dit kan worden opgenomen in het UPLG (Utrechts Uitvoeringsprogramma Landelijk Gebied). Uitvoering van de
maatregelen kan dan waarschijnlijk plaatsvinden via AVP / ULG.

Gebieden op de Utrechtse Heuvelrug waar aan deze bouwsteen wordt gewerkt:

• Landgoederenzone Maarn-Veenendaal
• Cluster Landgoed Geerestein-Landgoed de Boom
• Cluster den Treek
• Cluster Laagte van Pijnenburg
• Landgoederen Groenraven-Oost
• Meeuwenkapje
• Stoutenburg
• Valse bosjes

2. Ontvlechten Langbroekerwetering

In juli 2023 heeft de provincie Utrecht een Utrechts Programma Landelijk Gebied opgeleverd, waarin diverse doelen voor water (KRW), natuurontwikkeling, stikstof, broeikasgassen en duurzame landbouwontwikkeling integraal zijn uitgewerkt. Vanuit de kabinetsbrief Bodem en Water Sturend zijn hiervoor diverse richtinggevende uitspraken meegegeven waarmee het bodem- en watersysteem veel meer dan nu bepalend wordt voor ruimtelijke ontwikkeling. Vanuit de Blauwe Agenda kunnen wij hieraan bijdragen door voor het gebied van de Langbroekerwetering / Krommerijn aan te geven welke randvoorwaarden het bodem- en watersysteem stelt aan verdere ontwikkeling. HDSR kan hiervoor inhoudelijke argumentatie bieden op basis van diverse modelberekeningen. Voor de ruimtelijke afweging van functies is een integrale benadering zoals in het gebiedsproces van het UPLG noodzakelijk. Vanuit de Blauwe Agenda leveren wij hiervoor hydrologische kennis en input.

3. Vasthouden water hoge flanken in sprengen en beken

Op de hogere delen van de Heuvelrug is de ontwateringsdiepte vaak voldoende ruim (>1,5 m) om in de bodem water langer vast te houden, zonder dat dit leidt tot schade aan bestaande functies. Een eerste stap hiertoe is het inventariseren van watergangen (sprengen, beken, hoofdwatergangen) die water afvoeren vanaf deze hogere delen. Op basis van het eerder uitgevoerde modelonderzoek in het kader van de kennisontwikkeling is de afvoer van het oppervlaktewatersysteem berekend.

Er zijn enkele gebieden te onderscheiden waarop afvoer vanuit (omringende) hogere delen plaatsvindt;

– Laagte van Pijnenburg (loopt reeds pilot project);
– omgeving Zeist – Driebergen (gestart met een projectopzet);
– omgeving Leersum – Amerongen;
– gebied ten zuiden van Maarsbergen (onder ander Heigraaf);
– gebied ten noordoosten van Maarn.

Voor deze gebieden zullen we nader detailonderzoek uitvoeren naar de mogelijkheden voor het verondiepen van de waterbodem of het vasthouden van water door extra stuwen. Agrariërs kunnen hierin indien gewenst een belangrijke rol spelen door het water in hun perceelssloten zo lang mogelijk vast te houden. De potentie hiervan is groot. In het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) zijn in samenwerking met de agrarische sector diverse maatregelen ontwikkeld die ook op en rond de Utrechtse Heuvelrug bij kunnen dragen aan het vasthouden van water. Belangrijk aandachtspunt daarbij is het in stand blijven van voldoende ontwateringsdiepte.

4. Stimuleren lokaal verloofen naaldbos voor vitaler bos

Voor deze bouwsteen sluiten we aan bij de uitvoering van het strategisch bosbeleid van de provincie Utrecht. Verloofen kan daarbij onderdeel zijn van de aanpak om te komen tot een meer klimaatbestendig bos dat meer bestand is tegen klimaatveranderingen. Uit de regionale verkenningen  of lokale projecten kan de noodzaak voor extra aanvulling in infiltratiegebieden blijken, wanneer die van belang zijn voor het vergroten van kwel in lager gelegen delen. Over deze specifieke
gebieden zullen wij nadere afstemming hebben met het strategisch bosbeleid. Ook kunnen wij aangeven wat vanuit het bodem- en watersysteem randvoorwaarden kunnen zijn voor herplant of extra aanplant van bos.

5. Afkoppelen en infiltreren stedelijk hemelwater

Het afkoppelen van verhard oppervlak en het bijbehorend infiltreren van hemelwater (regenwater) kan een belangrijke bijdrage leveren aan het herstel van de oorspronkelijke infiltratie op de Heuvelrug. Dat wil zeggen dat wanneer het water in stedelijk gebied wordt afgekoppeld er meer water in de bodem kan stromen in plaats van direct naar het riool gaat. Dat is gunstig voor de grondwatervoorraad.

Voor de uitvoering hiervan is de medewerking van gemeenten en ontwikkelaars nodig. We willen hen helpen bij het afkoppelen en stimuleren om daar waar mogelijk tot afkoppelen over te gaan. Om meer helderheid te bieden waar wel en niet kan worden afgekoppeld en welke methoden er zijn voor
het afkoppelen van verschillen functies stellen we momenteel een Leidraad afkoppelen provincie Utrecht op. Daarnaast zullen we bij gemeenten inventariseren of er behoefte is aan meer inzicht in geschikte gebieden door bijvoorbeeld een kansenkaart afkoppelen op te stellen. Vanuit het programma klimaatadaptatie van de provincie Utrecht wordt ook gewerkt aan projecten waarin afkoppelen een belangrijke rol speelt zoals groen-blauwe (school)pleinen en groene daken.

6. Inzet extra gezuiverd effluent (restwater)

Door extra zuivering van voorgezuiverd water uit rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s) kan dit water worden gebruikt als nieuwe bron van water. Het water uit RWZI’s is interessant omdat er constant water beschikbaar is, zelfs tijdens droge periodes, wat helpt bij het beschikbaar houden van water. Het kan ook gebruikt worden voor andere doeleinden. Extra zuivering of het verbeteren van de kwaliteit van dit water kan mogelijk plaatsvinden in natuurlijke systemen, zoals helofytenfilters. Welke mogelijkheden zijn er om deze systemen te combineren?  Of deze maatregel ook toepasbaar is, moet nog verder onderzocht worden, wat een langdurig proces kan zijn.

HDSR voert momenteel een pilot uit om te onderzoeken of met extra zuiveringsstappen effluent te realiseren is dat gebruikt kan worden als watervoorziening voor andere functies. Op basis van de uitkomsten van deze pilot bepalen we of het opschalen naar andere zuiveringen kan bijdragen aan een zinvolle waterbeschikbaarheid voor omliggende functies en voor welke functies dit water inzetbaar is.

7. Optimalisatie bestaande drinkwaterwinningen

De drinkwaterwinningen op de Utrechtse Heuvelrug zijn qua locaties historisch bepaald in relatie tot de ontwikkeling van woongebieden. Doordat uitwisselmogelijkheden tussen winningen tegenwoordig veel groter zijn en in de toekomst waarschijnlijk verder vergroot zullen worden
(adaptieve strategie Vitens voor een veerkrachtige infrastructuur) kan er opnieuw worden gekeken naar de verdeling van de watervraag over locaties. Daardoor kan de inpasbaarheid in de omgeving meer meewegen in hoeveel op welke locatie kan worden gewonnen. Locaties nabij stedelijk gebied met wateroverlast kunnen mogelijk meer winnen, terwijl (de omvang van) winlocaties nabij droogtegevoelige natuur mogelijk kan worden beperkt nadat er elders
overcapaciteit is gecreëerd. Voor de optimalisatie van de winningen op de Heuvelrug stellen we met betrokkenen een duurzaamheidskader voor bestaande én nieuwe winningen op.

8. Oppervlaktewater voor drinkwater

Vitens onderzoekt momenteel bedrijfsbreed hoe de inzet van bronnen kan worden verbreed. Dit vindt plaats via onderzoek in het kader van strategische harten (centrale oppervlaktewaterwinning) en adaptieve strategie 2.0 (inbouwen veerkracht in bronnen en infrastructuur). Wij volgen deze ontwikkelingen op de voet en beoordelen daarbij de toepasbaarheid op of rondom de Heuvelrug. Daarnaast zijn we vanuit de Blauwe Agenda betrokken bij het project Water Aanvoer en
Aanvulling Gooi (WAAG), waarbij oppervlaktewaterbronnen en infiltratieconcepten op het Noordhollandse deel van de Heuvelrug worden onderzocht. Voor de mogelijk toekomstig te realiseren winning Schalkwijk worden tevens de mogelijkheden van oeverinfiltratie nader onderzocht.

9. Anticiperend waterbeheer

Met anticiperend waterbeheer willen we in de praktijk onderzoeken hoe we met anticiperend waterbeheer het systeem beter real-time kunnen sturen op het vasthouden van water. Hierbij vormt het verloop van de grondwaterstanden in de omgeving belangrijke input. Uitdaging is om een gebied te vinden (met mogelijk al een bestaande geautomatiseerde stuw) waar deze pilot kan plaatsvinden. Als pilot gebieden komen mogelijk Woudenberg en hogere delen Krommerijngebied in aanmerking.

10. Maatwerkoplossingen landgoederen

Diverse landgoederen op de flanken en hoge delen van de Utrechtse Heuvelrug hebben in toenemende mate te maken met schade als gevolg van langdurige droogte. Op de hoge delen zullen deze landgoederen waarschijnlijk niet voldoende kunnen profiteren van de generieke maatregelen die wij nemen in de Blauwe Agenda. Daarom doen wij vanuit de Blauwe Agenda een aanbod aan landgoederen om mee te denken over maatwerkoplossingen. Als pilot willen we dit voor 3 landgoederen (inclusief inliggende agrarisch pachtgronden) doen en daarna evalueren over het vervolg. Voor de pilot zullen specialisten vanuit de specialistenpool per landgoed een kort advies opstellen voor mogelijke oplosrichtingen. Hierbij werken we samen met het Erfgoed Expert Team van de provincie Utrecht, Landschap Erfgoed Utrecht en het Platform Utrechtse Buitenplaatsen (PUB). Het op te stellen advies omvat:

• een korte systeemanalyse op basis van beschikbare data (DINOloket, legger, veldkennis);
• een veldbezoek om de locatie ter plekke te beoordelen;
• een korte notitie met daarin de bevindingen en een advies voor oplosrichtingen.

11. Versterken circulaire en klimaatbestendige landbouw

Dit thema staat inmiddels hoog op de agenda en wordt grotendeels afgedekt door andere programma’s en projecten zoals het programma klimaatadaptatie, de landbouwvisie, actieplan Duurzame landbouw met natuur, voedselagenda en plattelandscoaches. Wij volgen deze projecten en leveren onze inbreng vanuit het thema water voor de Utrechtse Heuvelrug en omgeving. Een circulaire klimaatbestendige landbouw kan een belangrijke bijdrage leveren aan het vasthouden van water en het verbeteren van de waterkwaliteit. De verwachting is dat deze uitwerking mede zal plaatsvinden in het UPLG en de gebiedsprocessen, waarbij wij bij het opstellen nauw betrokken zijn.

12. Communicatie en bewustwording

Opgedane inzichten uit het ambitiedocument zijn omgezet in praktische adviezen, deze zijn toegepast in bewustwordingscampagnes en educatie. Bewustwordingscampagnes die lopen zijn Heuvelrugtuinen en Heuvelrugwijs. Waarbij inwoners enerzijds leren om een eigen waterbestendige tuin te maken die werkt als een spons, en anderzijds bij Heuvelrugwijs waarbij basisschoolkinderen de Heuvelrug opgaan met vrijwilligers om meer te leren over het watersysteem in het gebied.